Historia Żydów Szczebrzeskich.

Dokładny czas osiedlenia się w Szczebrzeszynie pierwszych Żydów nie jest znany, najstarsza znaleziona dotychczas wzmianka z 1507 r. pochodzi z rejestrów podatkowych. Z wysokości opłacanego wówczas podatku wynika, że szczebrzeska gmina żydowska była jedną z większych gmin Rusi i należała do najstarszych na ziemi chełmskiej obok Chełma, Lubomla, Wojsławic i Hrubieszowa, o których wspominają źródła historyczne z końca XIV w. i pierwszej połowy wieku XV. Tutejsi Żydzi zajmowali się głównie handlem, ale byli wśród nich także krawcy, szewcy, rzemieślnicy oraz budowniczowie. Szczebrzescy Żydzi handlowali na jarmarkach południowo wschodniej polski, sprzedawali głównie korzenie, ryby, zboże, sukno. Ich obecność odnotowano na jarmarku w Lublinie w latach 1530 – 1531, Chełmie, Hrubieszowie, a w 1557 r. Żyd Izrael ze Szczebrzeszyna dostarczył do Gdańska 60 łasztów zboża. Społeczność żydowska dynamicznie rosła potwierdzają to spisy podatkowe, które przeprowadzono w latach 1563 – 1564, gdzie gmina szczebrzeska obok chełmskiej i lubomlskiej była największą. W 1560 r. ówczesny właściciel Szczebrzeszyna Andrzej Górka odnowił przywileje wobec społeczności żydowskiej zobowiązując tym samym do przestrzegania prawa i obowiązków wobec miasta i jego właścicieli. Górka nałożył na żydów podatek szarwarczny wynoszący 12 groszy od gospodarza domu i po 6 groszy od czynszownika, a także płacili, tak jak zresztą inni mieszczanie, stróżne po 2 grosze od gospodarza i 1 grosz od czynszownika. Żydzi podlegali osądowi burgrabiego, jedynie w przypadku tzw. ostrożności ognia i długów wobec miasta podlegali pod sądy miejskie. Podczas wielkiego pożaru miasta w 1583 r. spłoną zamek, a wraz z nim dokumenty i przywileje miasta dotyczące także Żydów. W tym samym czasie mogła spłonąć także pierwsza synagoga – wiadomość o jej zniszczeniu pochodzi z 1584 r. Ponowne przywileje wobec Żydów zostały odnowione przez króla Stefana Batorego, a później potwierdzone przez Stanisława Górkę, dzięki temu żydowscy kupcy mogli swobodnie handlować podobnie jak inni mieszkańcy miasta. Jan Czarnkowski, kolejny właściciel Szczebrzeszyna na prośbę lokalnej starszyzny podtrzymał dotychczasowe przywileje nadane Żydom, wyznaczył także miejsce pod cmentarz żydowski. W 1595 r. Szczebrzeszyn wszedł w skład Ordynacji Zamoyskiej, a właścicielem miasta został założyciel Zamościa ~ Jan Zamoyski, który dwa lata później potwierdza nadane przez poprzedników przywileje zwalniając Żydów dodatkowo od czynszu za synagogę i kirkut (cmentarz). Jeszcze tego samego roku król Zygmunt III Waza zabronił szczebrzeskim Żydom dzierżawienia poboru podatku zwanego ”czopowym”. Pod koniec XVI w. Lezajasz Menechem syn Izaaka, rabin Szczebrzeszyna, został mianowany na rabina Krakowa – największej gminy żydowskiej ówczesnej Polski. Później, w połowie XVII w. nadeszły wojny, które doprowadziły do wyniszczenia Szczebrzeszyna i społeczności żydowskiej. W 1648 r. Szczebrzeszyn został zdobyty przez wojska kozackie Bogdana Chmielnickiego, które zniszczyły miasto i synagogę. Tamte wydarzenia opisał Samuel ze Szczebrzeszyna w wydanej w Krakowie w 1650 r. książce ”Cok ha – itim”. Kolejne zniszczenia dokonały najazdy Szwedów (1656) oraz w 1672 r. – Tatarów i Turków. Król Michał Wiśniowiecki w 1673 r. wydał przywilej, w którym zezwolił mieszkańcom, a tym samym i Żydom, na ”kurzenie” i sprzedaż gorzałki, na wzór mieszczan z Tomaszowa i Zamościa. W latach 1701, 1727 i 1741 w Szczebrzeszynie odbywały się zjazdy reprezentacji Żydów Rzeczypospolitej zwane ”Sejmem czterech ziem”. W 1749 r. został zawarty dekret pomiędzy władzami miasta, a społecznością żydowską, który przypomniał poprzednie przywileje i dodatkowo zezwolił Żydom na wyrób i sprzedaż świec za roczną opłatą do kasy miasta w wysokości 50 zł. Jednocześnie dekret zabraniał Żydom sporządzania dokumentów między sobą w języku hebrajskim, a wszelkie dokumenty nakazywał spisywać przed ”Aktami Grodzkimi miejskimi”. Zobowiązano także Żydów do płacenia Rzeczypospolitej pogłównego za zakupione w mieście place; podatek ten wyniósł 109 zł i należał do najwyższych pogłównych gmin ziemi chełmskiej. Wysokość tych opłat była równa z pogłównymi gmin Turobin i Zamość, a dwukrotnie wyższa od pogłównego opłacanego przez Żydów Chełmskich, Hrubieszowskich i Lubomlskich. W ciągu kilkunastu lat gmina podupadła. W 1765 r. gmina żydowska szczebrzeska znalazła się na siódmym miejscu, wśród gmin ziemi chełmskiej, pod względem opłacania pogłównego, które opłaciło wówczas 444 Żydów. Szczebrzeszyńską gminę wyprzedzili Żydzi z Kryłowa (470), Turobina (985), Hrubieszowa (1023), Lubomla (1226), Chełma (1418) i Zamościa (1905 płacących pogłówne). W 1810 r. pogłówne opłaciło w Szczebrzeszynie zaledwie 150 Żydów. W 1819 r. miasto miało 2777 mieszkańców w tym 721 Żydów, zaś 78 lat później liczba mieszkańców wzrosła ponad dwukrotnie – do 5630 osób w tym Żydów trzy i pół raza – do 2499. W 1821 r. została zniesiona przez Komisje Rządową Spraw Wewnętrznych organizacja lokalna tworząc w to miejsce gminy starozakonnych, na czele których były dozory bożnicze, do których należało układanie budżetów gmin tzw. ”Etatów”. Przed rokiem 1829 w Szczebrzeszynie istniały dwie bożnice, a 60 lat później, w 1889 r. w mieście była jedna synagoga, dwa domy modlitwy, szkoła modlitewna i jeden rabin oraz jego zastępca i trzech duchownych żydowskich. W latach 80 XIX w. Szczebrzeszyn stał się ważnym ośrodkiem chasydyzmu, swoją działalność prowadził tu cadyk z Jaworowa – Elimelech Hurwitz. Pierwszy prywatny dom modlitwy otwarto w Szczebrzeszynie w 1906 r., a w 1914 r. – drugi. Przed I wojną światową liczba Żydów szczebrzeszyńskich mogła sięgnąć 3000, a w powojennym spisie z 1921 r. zanotowano 2644 Żydów z pośród 6350 mieszkańców. Od gminy żydowskiej Szczebrzeszyna, w okresie międzywojennym, odłączyli się Żydzi ze Zwierzyńca i okolic tworząc odrębną gminę z bożnicą, łaźnią oraz istniejącym do dziś cmentarzem. Przed 1939 r. Szczebrzeszyn zamieszkiwało ok. 3200 Żydów. Podczas II wojny światowej hitlerowcy utworzyli w Szczebrzeszynie getto, w którym zgromadzili Żydów z miasta i okolic, a także z innych miejscowości. Od maja 1941 r. getto było wielokrotnie pacyfikowane. Niemcy rozstrzeliwali Żydów na ulicach miasta, dokonywali ”łapanek” i aresztowań, które kończyły się transportem na roboty do Niemiec, a nierzadko w obozach koncentracyjnych m.in. w Bełżcu, gdzie trafiło ponad 900 Żydów. Okupanci dokonywali także zbiorowych egzekucji na kirkucie, gdzie do dziś są dwie zbiorowe mogiły pomordowanych Żydów, w których tam spoczywa ok. 3000. Polityka hitlerowska doprowadziła do niemal całkowitej zagłady Żydów Szczebrzeskich, a nieliczni, którzy przeżyli eksterminację, nierzadko dzięki pomocy mieszkańców miasta i okolicznych wsi, a po wojnie wyjechali do Hajfy w Izraelu, gdzie jest największe skupisko potomków Żydów szczebrzeszyńskich, którzy utworzyli w 1984 r. ”Księgę Pamięci Żydów Szczebrzeskich”. Na cmentarzu żydowskim w Szczebrzeszynie 6 sierpnia 1991 r. został odsłonięty pomnik poświęcony pamięci Żydów Szczebrzeszyna i okolic, zamordowanych przez hitlerowców podczas II wojny światowej, który został wystawiony przez Izraelskie Towarzystwo Żydów Szczebrzeskich.

Ród Lejby Szpera.

Lejb (Lejbusz) Szper urodził się ok. 1785 r. w Szczebrzeszynie jako syn Szlomy i Temy. Lejb miał brata Naftulę, z którym odziedziczył po swym ojcu trzy połowy domów w Szczebrzeszynie o numerach 9, 11 i 355 oraz połowę gorzelni nr 385 wraz z murowanym spichrzem, a także folwark z zabudowaniami za miastem (późniejsza Szperówka). Lejb Szper był dwukrotnie żonaty. Z pierwszego małżeństwa z Mirlą miał synów : Iceka (Jicehok), Jehuda, Merdkę, Chaskiela, Szlomę a także córkę Fajgę. Z drugiego związku, który zawarł z Laj (Łają) ~ córką Abrama Willausa urodzili się mu synowie : Josef Aron i Hirsz Jakub oraz córka Hinda (Handzia). Lejb Szper dzięki swojej przedsiębiorczości dorobił się w ciągu swego życia wielkiego majątku, mianowicie wszedł w posiadanie 7 domów w Szczebrzeszynie o nr 13, 18, 19, 29, 30, 35 oraz tylną zabudowę za domem nr 13; trzy odziedziczone połowy domów : nr 9, 11 i 355; budynek drewniany nr 388, sklep nr 14, winnica w budowie nr 390, plac pomiędzy działkami nr 20 i 21 wraz ze stajnią, połowa murowanej gorzelni nr 385 wraz z murowanym spichrzem, ogród za miastem, folwark z zabudowaniami (późniejsza Szperówka), a także kamienica nr 84 w Zamościu. […]

Gdy zaraza zwana ”cholerą” dotarła do Szczebrzeszyna w kwietniu 1831 r., jej ofiarą stał się także 46 letni Lejb Szper, który powalony śmiertelną chorobą postanowił sporządzić testament. Testament spisano w jęz. hebrajskim w dniu 12 kwietnia 1831 r. Udzielił w nim plenipotencji swojemu bratu Naftuli i jego synowi Pinkwasowi, opiekę zaś nad swymi małoletnimi dziećmi z drugiego małżeństwa powierzył ich matce a swojej żonie Laj mieszkającej w Szczebrzeszynie pod nr 13. […]

Lejb Szper zmarł 3 maja 1831 r., i pochowano go obok najbliższych na cmentarzu żydowskim w Szczebrzeszynie.

SŁYNNI ŻYDZI SZCZEBRZESCY :

Lezajasz Menechem
Berman (Isachar) ben Naftali Katz – urodził się na Wołyniu w drugiej połowie XVI w. Pełnił obowiązki rabina w kilku miastach, ale głównie w Szczebrzebrzeszynie. Był autorem wielu dzieł o treści kabalistycznej. W Szczebrzebrzeszynie właśnie powstało najwięcej jego prac literackich, które cieszyły się wielkim powodzeniem przez co wielokrotnie były przedrukowywane w innych miastach. Jedno z ważniejszych dzieł to ”Mareh Kohen” (”Widok Kapłana”) będące wstępem do dzieła kabalistycznego ”Zoharu”. Dzieło to zostało wydane drukiem w Krakowie 1589 r. oraz w Amsterdamie w 1673 r. u znanego drukarza Uri Veibs’a. Niemiecki uczony, badacz kabały, Christian Knorr v. Rosenroth przetłumaczył to dzieło na język łaciński i wydał je w 1677 r. w Sulzbachu. Druga praca Isachara Bermana to ”Matnoth Kehuna ~ Dary Kapłańskie” będąca komentarzem do dzieła ”Midrasz Rabboth”, któro zostało wydane również w Krakowie w 1588 r. zjednując autorowi poważanie u wszystkich. Dzieło to doczekało się wielu wydań m.in. jeszcze raz w Krakowie (1608), Pradze Czeskiej (1624), Amsterdamie u Emanuela Benbeniste (1641), Wilmersdorfie (1673), we Frankfurcie nad Odrą (1698). Według legendy, będący już w podeszłym wieku Isachar Berman udał się do Palestyny i tam umarł; podobno został pochowany w Hebronie obok grobu słynnego kabalisty Eliasza de Vidas.
Meir Ben Szmuel (Samuel) – był szanowanym członkiem społeczności żydowskiej w Szczebrzeszynie. Autor dzieła ”Cok Haitim” (”Ucisk czasów”), w którym opisał pogrom szczebrzeszyńskich Żydów podczas powstania Chmielnickiego (1648 – 1649). Pierwszy raz praca została opublikowana w Krakowie w 1650 r. i składała się z trzech rozdziałów. Pierwszy z rozdziałów zawiera imię autora (akrostych). Innym ze znanych jego utworów jest hymn na powitanie soboty ”Mizmor szir ha szabath” napisany w języku aramejskim i wydany w Wenecji w 1639 r.

Lejb (Lejbusz) Szper (1785 – 1831) – majętny Żyd Szczebrzeski.
Jaworow Hurowitz Elimelech – duchowy przywódca szczebrzeszyńskich chasydów.

Jankiel Grojser – urodził się 24 sierpnia 1904 r. Jego rodzice to Aron i Chana Grojserowie (nazwisko rodowe nieznane). Jankiel Grojser mieszkał razem z rodzicami w Szczebrzeszynie przy ul. Frampolskiej. Walczył pod Monte Cassino. Prowadził także w Szczebrzeszynie sklep i rozwoził lemoniadę. Podczas jarmarków potrafił napoić wodą wszystkie chłopskie konie i nie brał za to zapłaty. Jankiel Grojser zmarł w 1970 roku; pochowano go na cmentarzu parafialnym w Szczebrzeszynie z tego względu że nie było w Szczebrzeszynie kapłana żydowskiego, który mógł odprawić tradycyjny ceremoniał pogrzebowy na cmentarzu żydowskim.