Genealogia nazwy
Pochodzenie nazwy miasta nie jest ustalone możliwe, że nazwa ”Szczebrzeszyn” pochodzi od imienia jego założyciela, który mógł tak samo lub podobnie się nazywać. W dokumentach polskich miasto nazywane jest tak jak i dziś – Szczebrzeszyn, zaś w pismach łacińskich miasto nazywa się Scebresinum. Inne hipotezy mówią, że nazwa ”Szczebrzeszyn” wywodzi się z języka rosyjskiego : ”Szcze – breszut” i oznacza tyle co : brzechać, szczekać, ujadać, kłamać. Następny wyraz ”Szcze – bruchy” pochodzi z języka rosyjskiego lub węgierskiego i tłumaczy się jako suszone owoce. Ostatni wyraz ”Szcze – werszczyny” jest pochodzenia staroruskiego i oznacza wyżynny teren.

Czasy najdawniejsze.
Szczebrzeszyn jest bardzo starym miejscem osadniczym co potwierdzają wykopaliska archeologiczne, które były prowadzone w latach : 1978, 1981 i1992 przez Zakład Archeologii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej z Lublina na obszarze grodziska i kościoła pounickiego (cerkwi). Dowiodły one, że pierwsi osadnicy, którzy przybyli na teren dzisiejszego Szczebrzeszyna zasiedlili wzgórze już 5000 lat temu. Owymi przybyszami był neolityczny lud tzw. kultury pucharów lejowatych, który zajmował się rolnictwem i hodowlą zwierząt oraz wytwarzał narzędzia. Po pewnym czasie wzgórze, z niewiadomych przyczyn, zostało opuszczone przez ten lud na wiele stuleci. Możliwe, że wydarzenie to wiąże się z wędrówką ludów w V – VI wieku, które doprowadziły do wyludnienia się obszarów dzisiejszej Polski.

VIII – XIX w.
Ponowne zasiedlenie wzgórza nastąpiło w VIII w., było to 200 lat przed utworzeniem państwa polskiego. Przez Szczebrzeszyn przebiegał w X w. jeden z międzynarodowych szlaków handlowych łączący handel arabski z Europą Zachodnią, co sprawiło, że Szczebrzeszyn jak i podobne grody biegnące wzdłuż tego szlaku, szybko się rozwijały i rozbudowywały przybierając charakter wczesnomiejski. Zapewne dlatego tereny leżące na skraju górnego Wieprza i Bugu podawane w źródłach ruskich jako ”Grody Czerwieńskie” stały się znaczącym skupiskiem osadniczym. Rdzenną społecznością tych okolic byli Lędzianie, których Rusini nazywali następnie Lachami. Ludność ta była kulturowo związana z zachodnimi Słowianami. To właśnie Lędzianie wznieśli zespół grodów książęcych takich jak : Czerwień, Wołyń, Grodek nad Bugiem, Grabowiec, Horodło, Uchanie, Lipsko, Skokówka – Zamość, Guciów, Tarnawa, Łada, Goraj i Szczebrzeszyn. Państwo Wiślan wszystkie wymienione grody zaanektowało i w X w. weszły w skład powstającego państwa polskiego. Polska i Ruś w X – XIII w. rywalizowała ze sobą o leżące na urodzajnych ziemiach oraz w ważnym miejscu komunikacyjnym i militarnym Grody Czerwieńskie, które także niejednokrotnie były powodem najazdów Tatarów. Szczebrzeszyn należał do Polski prawie przez cały wiek XI, jako gród na pograniczu pełnił ważną funkcję w kontaktach politycznych i gospodarczych z Rusią, stanowił również ośrodek kulturalny, militarny i następnie religijny (łaciński). Po zdobyciu na krótki okres Grodów Czerwieńskich przez księcia Jarosława Mądrego i zabezpieczeniu świeżej granicy w latach 1031 – 1038 wzniósł gród Sutiejsk (obecnie wieś Sąsiadka). W 1241 r. Tatarzy zniszczyli Czerwieńsk, fakt ten wzmógł tylko rywalizację Rusi z Polską o dominację nad Szczebrzeszynem jako cennym ośrodkiem pod względem gospodarczym i politycznym pomiędzy Wieprzem a Bugiem sprawiając, że pomiędzy XI – XIII w. Szczebrzeszyn wielokrotnie przechodził z rąk polskich w ruskie i na odwrót. Książę halicki Daniel, syn Romana w 1217 r. zajął na dłuższy czas Grody Czerwieńskie, mimo iż Szczebrzeszyn był w zasięgu wpływów polskich. Również próby odzyskania ziem wschodnich, utraconych podczas rozbicia dzielnicowego, poczynione przez Władysława Łokietka nie udały się. Jedynie późniejsze konkretne poczynania Kazimierza Wielkiego spowodowały w latach 1340 ~ 1349 przyłączenie do Polski ziemi chełmskiej, halickiej oraz Grodów Czerwieńskich, co z kolei wywołało nasilone konflikty z Litwą, która także zamierzała posiąść te tereny. Podczas wyprawy Kazimierza Wielkiego przeciw Litwie w 1352 r. On i jego wojsko rozbili obóz pod Szczebrzeszynem. Wtedy to po raz pierwszy pada nazwa Szczebrzeszyn jako miasta w dokumencie wystawionym przez Kazimierza Wielkiego w sierpniu 1352 r. W innych polskich dokumentach również widnieje nazwa Szczebrzeszyn, zaś w pismach łacińskich pojawia się pod nazwą Scebresinum. Kazimierz Wielki zawarł w Szczebrzeszynie rozejm z Litwinami, według którego Litwa otrzymała ziemię pomiędzy Wieprzem a Bugiem w tym także Szczebrzeszyn. Odzyskanie Grodów Czerwieńskich (Chełma, Grabowca, Horodła, Bełza oraz Szczebrzeszyna), nastąpiło podczas polskiej wyprawy na Bełz w 1366 roku. Za udział w tej wyprawie przeciwko Litwinom, nowy król polski Ludwik Węgierski w 1377 r. ofiarował Dymitrowi z Goraja duży powiat szczebrzeszyński, nad którym sprawował także władzę lenną. Największy jednak rozkwit Szczebrzeszyn osiąga za Kazimierza Wielkiego i jego następców : Ludwika Węgierskiego i Władysława Jagiełły. Dymitr z pochodzenia był Rusinem, został jednak wychowany na dworze królewskim w tradycji łacińskiej. Był patriotą oddanym polityce Kazimierza Wielkiego oraz polskiej racji stanu, zajmował wiele wysokich i odpowiedzialnych stanowisk jak np. : podskarbi koronny, zarządca żup solnych czy marszałek dworu. Ponieważ był zaufanym i bliskim współpracownikiem króla to też miał duży wpływ na politykę zagraniczną Polski (unia Rusi z Polską oraz odzyskanie ziem zachodnich). Później także współpracowali z Dymitrem Ludwik Węgierski i Władysław Jagiełło, którego osadzenie na polskim tronie było za przyczyną właśnie Dymitra z Goraja. Dymitr przywitał przybywającego do Królestwa, kandydata na króla Polski, Władysława Jagiełłę słowami : ”Będziesz panował nad potężnym i wielkim narodem, szanuj więc jego prawa i swobody, kochaj królową Jadwigę, a wielbić Cię będzie potomność”. W lutym 1386 r. Jagiełło wysyła Dymitra jako swego posła do Prus z zaproszeniem na swój ślub do wielkiego mistrza krzyżackiego Konrada Zollera. Jagiełło będąc już królem Polski w 1388 r. w Krakowie potwierdził w dokumencie Dominium Scebresinum fakt przekazania Dymitrowi przez Ludwika Węgierskiego Szczebrzeszyna i całego powiatu na wyłączną jego własność dodatkowo nadając mu władzę sądowniczą. Posiadłości Dymitra nadane mu przez trzech kolejno panujących królów oraz poprzez ożenek w 1389 r. z Beatą z Bożego Daru, córką wojewody sandomierskiego Mścigniewa, która wniosła posag pod postacią 14 wsi w Sandomierskiem sprawiła, że posiadłość Dymitra stała się jedną z największych w Polsce (granice tej posiadłości sięgały na południu do rzeki San, zaś na zachodzie aż do Wisły). W skład tej posiadłości weszły miasta : Szczebrzeszyn, Turobin, Goraj, Kraśnik, a także kilkadziesiąt wsi, mając wzgląd na zasięg władzy ich właściciela, tworzyły prawie odrębne księstwo, dlatego też nazywano tą posiadłość “Państwem Szczebrzeszyńskim”. Szczebrzeszyn jako miejsce władzy prywatnego powiatu sądowego niewątpliwie był znaczącym ośrodkiem politycznym, również życie religijne w mieście ma długie tradycje pielęgnowane poprzez kontakty z biskupstwem w Krakowie oraz Stolicą Apostolską, co potwierdzają przeprowadzone przez Zakład Archeologii UMCS w latach 1981 ~1992 badania archeologiczne z terenu kościoła pounickiego, podczas których odsłonięto fundamenty dawnej świątyni, której istnienie datuje się na XII lub początek XIII w. Zarys pierwotnej świątyni świadczy o jej romańskim pochodzeniu, zaś świątynie budowane w tamtym czasie noszą miano świątyń małopolskich. Sprawowanie władzy przez Daniela Halickiego w latach 1205 – 1264 sprawiło, że podporządkował sobie Szczebrzeszyn, zwiększyła się również liczba wyznawców prawosławia, co było spowodowane najazdami tatarskimi w XIII w., przed pogromem których uciekająca ludność znajdowała schronienie w Szczebrzeszynie. Dla potrzeb tej społeczności został oddany kościół katolicki, zmuszając miejscowych katolików do budowy nowego drewnianego kościoła około 1260 r., któremu nadano imię Matki Bożej, zwanej później Szczebrzeską lub Grodoczerwieńską. W południowo – wschodniej Polsce znany był i pielęgnowany kult Matki Bożej Szczebrzeskiej, który trwał do okresu reformacji w Szczebrzeszynie, a w XVI w. uległ zapomnieniu. Po zniszczeniu w pożarze drewnianego kościoła pod wezwaniem Matki Bożej Szczebrzeskiej, Dymitr z Goraja funduje kościół pod wezwaniem Św. Mikołaja, a w styczniu 1398 r. arcybiskup Halicki Jakub powołuje parafię szczebrzeszyńską. Proboszczem nowej parafii zostaje Jan zwany Rektorem.
Swym zasięgiem parafia obejmowała większość powiatu szczebrzeszyńskiego do czasu, gdy została utworzona druga parafia w Czernięcinie, która następnie została przeniesiona do Turobina.

Kościół św. Mikołaja w 1398 r. nawiedził abp halicki bł. Jakub Strzemię, który wziął parafie pod swoją jurysdykcje. Przy kościele funkcjonowały :szkoła parafialna i biblioteka katolicka, a zasięg katolickiego kościoła szczebrzeszyńskiego obejmował cały obszar dawnych Grodów Czerwieńskich odzyskując stopniowo ich katolicki charakter i przywracając tożsamość narodową zamieszkującej tamte tereny polskiej ludności. Wschodnie tereny , które zostały odzyskane w tym również ziemie przyszłego powiatu szczebrzeszyńskiego, były wyludnione i wyniszczone gospodarczo, natrafiono nawet na miejscowości całkowicie puste. Postanowiono więc je na nowo zasiedlić, a odbudowy gospodarczej tych miejsc podjął się Dymitr z Goraja, który wobec niełatwego i kosztownego zadania postanowił sprowadzić do Szczebrzeszyna zakonników ~ franciszkanów, którzy mieli go wspomóc w tym przedsięwzięciu. W 1398 r. w celu omówienia tej inicjatywy przybył arcybiskup halicki Jakub Trępa wraz z generalnym wikariuszem Braci Mniejszych Leonardem. Podczas tego spotkania uzgodniono, że Dymitr ufunduje dla franciszkanów kościół wraz z klasztorem. Realizację tego przedsięwzięcia przerwała śmierć Dymitra i dopiero nowy właściciel Szczebrzeszyna bratanek Dymitra – Proć dokończył budowę drewnianego kościoła św. Trójcy oraz klasztoru, do którego sprowadzili się franciszkanie. Zakonnicy uczyli chłopów zagospodarowywania kolonizowanych terenów, jak też uprawy roli, uprawy nowych roślin czy hodowli zwierząt. Szczebrzeszyn był uważany przez wielu za miasto ruskie, ale poprzez działalność łacińskiego kościoła i zakonu franciszkanów zdecydowanie nabrał polskiego charakteru. Znaczenie Szczebrzeszyna pod względem religijnym potwierdził udział Walentego Herberta proboszcza szczebrzeszyńskiego jako posła Królestwa Polskiego na Soborze Trydenckim, który miał miejsce w latach 1545 – 1563. Ponieważ Dymitr nie posiadał męskiego potomka tylko trzy córki, a chciał zachować dla swego rodu pozycję i znaczenie w kraju, które dawało posiadanie Szczebrzeszyna postanowił w 1398 r. przekazać w wieczystą darowiznę własne majętności swoim bratankom – synom Iwoni. W 1400 r. po śmierci marszałka koronnego Dymitra dokonał się podział jego pozostałych majątków pomiędzy Beatę z Bożego Daru ~ żonę, a jego bratankami. Dobra gorajskie, kraśnickie i włość turobińską zatrzymała Beata, natomiast Szczebrzeszyn oraz reszta powiatu przypadła synom Iwoni : Aleksandrowi, Mikołajowi, Prokopowi i Andrzejowi. Następnie dobra szczebrzeszyńskie przejmuje na wyłączną własność Prokop nazywany także Prociem. Proć w 1457 r. umiera pozostawiając jedyną spadkobierczynię swoją córkę Zygmuntę, która to w 1471 r. wychodzi za mąż za Jana Amora Tarnowskiego, przenosząc tym samym sukcesję majątku na Lelewitów Tarnowskich. Zygmunta dość wcześnie umarła pozostawiając dwóch synów : Aleksandra i Jana oraz trzy córki : Elżbietę, Katarzynę i Zofię. Po śmierci Aleksandra i Jana majątek szczebrzeszyński trafia się Elżbiecie i jej siostrzeńcom po Katarzynie z Tarnowa : Stanisławowi i Piotrowi Kmitom. Elżbieta w 1530 r. umiera, a kolejnym właścicielem Szczebrzeszyna zostaje Stanisław Kmita. Trzy lata później po śmierci Stanisława Szczebrzeszyn przejmuje jego brat Piotr Kmita. Po śmierci ostatniego z braci Kmitów w 1553 r. o prawo do przejęcia Szczebrzeszyna upomnieli się Boratyńscy, Herburtowie, Teńczyńscy, Stadniccy, Barzowie i Górkowie. W 1555 r., po dwuletnich sporach, mocą wyroku królewskiego na sejmie w Piotrkowie włości szczebrzeszyńskie przyznano braciom z Wielkopolski : Łukaszowi, Stanisławowi i Andrzejowi Górkom herbu “Łodzia”, wnukowie Elżbiety z Tarnowa, po jej córce Barbarze Kurozwęckiej, zaślubionej z kasztelanem poznańskim Andrzejem Górką. Stanisław i Łukasz w 1557 r. zrzekają się swoich praw do Szczebrzeszyna na rzecz Andrzeja – swojego brata, który poślubił wdowę po Piotrze Kmicie – Barbarę z Herburtów Kmicinę, właścicielkę części dóbr szczebrzeszyńskich. W 1560 r. Szczebrzeszyn uzyskuje od A. Górki przywilej potwierdzający prawo magdeburskie i obejmuje nim także Błonie i Przedmieście Zamojskie (dawniej Zarzecze). A. Górka dbał o miasto m.in. poprzez pomnażanie jego dochodów pobierając je od handlarzy i przekupniów, z ustanowionych ceł i myt, z czynszów za grunty, ogrody i domy. Zezwolił Żydom również zajmować się handlem. Andrzej Górka pod wpływem rozwoju reformacji w Polsce staje się gorliwym zwolennikiem i propagatorem kalwinizmu. Prześladowani wyznawcy tego ruchu znajdują bezpieczne schronienie w Szczebrzeszynie, a siła ekonomiczna i polityczna Górki staje się gwarantem tego bezpieczeństwa. W tym czasie w Szczebrzeszynie przebywają słynni działacze reformacji Feliks Krucigier i Feliks Stankar. Kościół rzymsko – katolicki zostaje przekształcony na zbór kalwiński, w którym założono szkołę kalwińską. Po sprowadzeniu duchownych kalwińskich zakłada drugą szkołę w Turobinie. Po śmierci Andrzeja, Dobra Szczebrzeskie dziedziczy ostatni z rodu Górków – Stanisław, a po jego śmierci w 1593 r. Szczebrzeszyn otrzymują na krótko siostrzeńcy Czarnkowskich : Andrzej, Jan, Piotr i Stanisław, od których miasto nabywa jeszcze tego samego roku, po długich staraniach, Jan Zamoyski. Nowy właściciel, przeciwnik reformacji, funduje m.in. klasztor p.w. św. Katarzyny, a po umocnieniu się Kościoła wypędza z miasta innowierców. Zamoyscy zaniedbywali Szczebrzeszyn, zajmując się budową pobliskiego Zamościa. W 1672 r. na Szczebrzeszyn napadają Tatarzy forsując stare mury i palą miasto, które podupada gospodarczo. W tym samym roku do Szczebrzeszyna przybywa hetman Jan Sobieski. Obarczony winą za haniebny traktat, który zawarł z Turcją w 1672 r. w Buczaczu i ścigany przez konfederację w Gołębiu, która zabiegała o odebranie mu władzy hetmańskiej i żądała konfiskaty jego dóbr, znajduje schronienie i poparcie w Szczebrzeszynie. W obronie Sobieskiego powstaje konfederacja w Szczebrzeszynie z siedzibą w klasztorze franciszkanów, gdzie przybywają tłumy szlachty również z odległych województw. W czasie konfederacji barskiej Szczebrzeszyn został oszczędzony przez walki, które niszczyły inne małe miasta, wydarzeniem z tego okresu był przemarsz przez miasto grupy konfederatów wziętych do niewoli, którzy nocowali w klasztornych stajniach w 1768 r. Później Szczebrzeszyn trafia pod zabór austriacki, pod którym znajduje się od I rozbioru Polski do 1807 r., kiedy to zajmują go wojska Księstwa Warszawskiego. Przełomowym momentem miasta jest rok 1811, w którym do Szczebrzeszyna przeniesiono z Zamościa szkoły, które funkcjonowały do 1852 r. Były one kontynuacją Akademii Zamojskiej założonej w 1594 r. przez kanclerza Jana Zamoyskiego.

XX w.

Druga wojna światowa dotarła do Szczebrzeszyna 6 września 1939 roku, poprzez zrzucenie serii bomb przez niemieckie samoloty na fabrykę ”Alwa”. W następnych dniach artyleria niemiecka zaatakowała od strony Zwierzyńca paląc większą część Brodów Dużych. Miasto zostało zbombardowane 9 września – bomby trafiają w most na Wieprzu, gimnazjum, aptekę i szpital, inne bomby trafiły w obiekty cywilne pozbawiając życia kilkunastu osób. Niemcy zajęli Szczebrzeszyn 13 września. W kolejnych dniach hitlerowcy dewastują i rabują sklepy. 27 września do Szczebrzeszyna wkraczają wojska radzieckie i oddają władzę polskim i żydowskim komunistom. Po jedenastu dniach do miasta ponownie wkraczają wojska niemieckie pozostając w Szczebrzeszynie do końca wojny. Od tego czasu władzę w mieście sprawuje ustanowiony i kierowany przez Niemców burmistrz. Nasilają się także represje wobec Polaków i Żydów, rozpoczęły się również łapanki i aresztowania, których celem były wywózki na roboty do Niemiec oraz do obozów koncentracyjnych. Prześladowania Żydów, którzy licznie zamieszkiwali Szczebrzeszyn i okolice, Niemcy rozpoczęli od spalenia synagogi w listopadzie 1939 r. W marcu 1940 r. hitlerowcy rozpoczęli rejestrację Żydów w przedziale wiekowym 12 – 60 lat, której celem było oznakowanie osób pochodzenia żydowskiego (od 12 lat wzwyż) białymi opaskami z żółtą gwiazdą Dawida. W przeciągu trzech lat z miasta wywieziono ponad 900 Żydów, a około 3500 Żydów hitlerowcy rozstrzelali na kirkucie (cmentarzu żydowskim), byli to mieszkańcy Szczebrzeszyna jak i osoby zwiezione z okolicznych wsi i miejscowości. Jeszcze dziś na cmentarzu żydowskim można dostrzec zapadliny trzech dużych czworokątów dołów, które są zbiorowymi mogiłami rozstrzelanych Żydów, pozbawianych życia strzałem w głowę. Wielu Szczebrzeszynian ukrywało Żydów lub im pomagało np. dając pożywienie. Również Polacy mieszkańcy Szczebrzeszyna nie uniknęli hitlerowskich represji i prześladowań, Niemcy rozpoczęli niszczenie religii rzymsko ~ katolickiej i polskiej kultury w pierwszym roku okupacji. Wojsko zajęło plebanię na kasyno, splądrowało i zniszczono kaplicę św. Leonarda, zabrali Polakom Katolikom kościół św. Katarzyny i oddali wyznawcom prawosławia, pomimo tego, że było ich niewielu. Hitlerowcy zamknęli również kościół parafialny św. Mikołaja, zmuszając mieszkańców i parafian do uczęszczania do kościoła św. Leonarda. W 1940 r. Niemcy zajęli także budynki szkolne na koszary wyrzucając i paląc na przyszkolnym placu książki z biblioteki. Rozpoczęło się jednocześnie organizowanie tajnego nauczania, wielu trafiło za to do więzienia lub zginęło. Niemcy zaczęli także politykę wysiedleńczą, która miała na celu przygotowanie Szczebrzeszyna i okolicznych wsi dla niemieckich osadników. Uroczyste utworzenie nowej niemieckiej gminy Szczebrzeszyn o nazwie ”Deutsche Landgemeinde, kreis Zamość” nastąpiło 31 sierpnia. Ulice miasta i okoliczne miejscowości przybrały niemieckie nazwy. Koniec okupacji hitlerowskiej w Szczebrzeszynie nastąpił 25 lipca 1944 roku za przyczyną partyzantów polskich i radzieckich.